از ویژگیهای بارز پتنت، افشای آن از طرق مختلف از جمله شبکه جهانی اینترنت است که این امر سبب جلوگیری از پرداختن به اختراعات و تحقیقات صورت گرفته قبلی و نیز موجب جلوگیری از صرف هزینه های هنگفت آتی خواهد شد. متاسفانه در کشور و حتی در یک دانشگاه مشاهده شده است که اساتید بر روی طرحهایی فعالیت میکنند که از انجام شدن آن در مکان دیگر اطلاعی در دست ندارند که این امر موجب صرف هزینه های گزاف خواهد شد.
۱) مقدمه:
حاصل عمر یک استاد، محقق و دانشمند را شاید بتوان در چند صفحه یا کتاب یا لوح فشرده خلاصه نمود. اما همین مستندات اندک میتواند منشاء اثرات مهم و نوآوریهای مفیدی باشد. این مستندات که حاصل تلفیق ممارست، علم و تجربه است، بایستی به نحوی ارائه گردد تا دانشمند از این طریق موجودیت علمی خویش را ابراز نماید. اما دغدغه دانشمند، از سویی بیان دستاوردهای خویش است تا بگوید من بیشتر از دیگران به این یافته علمی دست یافتهام و از یکسو دیگر او نگران حفظ اسرار علمی و یافتههای تجربی خویش است. زیرا این مستندات میتواند به راحتی توسط سودجویان و رقیبان مورد سوءاستفاده قرار گیرد. این مطلب در کشورهای پیشرفته بیشتر مورد توجه و عنایت قرار گرفته و دولتمردان در آنجا با وضع قوانین و مقرراتی سعی در حفظ مالکیت فکری افراد نمودهاند. اما به نظر این نکته بسیار مهم در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
۲) مروری بر مباحث حق اختراع (patent)
۱-۲) حق ثبت اختراع یا پتنت چیست؟
بر اساس تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت حقی انحصاری است که در قبال اختراع انجام شده به مخترع یا نمایندة قانونی او اعطا میشود. به عبارت دیگر پتنت سندی است که توصیفکنندة یک اختراع بوده و بر اساس درخواست متقاضی بهوسیلة یک ادارة دولتی یا توسط یک ادارة منطقهای به نیابت از چند کشور صادر میشود و حمایت قانونی و اختیار بهرهبرداری (تولید، استفاده، فروش و صادرات) یک اختراع را به صاحب آن در محدوة زمانی خاصی (عمدتاً ۲۰ سال) اعطا مینماید. باید توجه نمود که پتنت، مجوز تولید محصول اختراع شده نیست بلکه تنها دیگران را از تولید آن باز میدارد.
۲-۲) شرایط پتنت شدن یک اختراع (Patentability) چیست؟
جهت ثبت نمودن اختراع باید در آن چهار شرط زیر وجود داشته باشد:
۱) جدید بودن (Novelty)
▪ اختراع مورد نظر تا تاریخ تسلیم اظهارنامة اختراع نباید در جایی مطرح شده باشد.
▪ از لحاظ ماهیتی تازه و بدیع باشد.
▪ جدید بودن، موردی نیست که باید به اثبات برسد بلکه عدم وجود آن ملاک میباشد.
▪ اختراعی جدید است که با اختراعات و یا دانش موجود در اختراعات قبلی قابل پیشبینی نباشد.
به دلیل آنکه با اعطاء پتنت و ایجاد انحصار ناشی از آن، افراد از دستیابی به معلومات و تکنولوژیهایی که قبلاً به آسانی مورد استفاده آنها بوده است، محروم میشوند، و نیز جهت جلوگیری از پرداختن به اختراعات و تحقیقات صورت گرفته قبلی و صرف هزینههای هنگفت آتی، معیار جدید بودن و تازگی یکی از شرایط اساسی در پتنت شدن آن است.
۲) داشتن کاربردی صنعتی (Industrial applicability)
منظور از صنعت کلیة صنایع از جمله کشاورزی، تولیدی، استخراجی و خدماتی میباشد.
▪ اختراع باید کاربردی عملی داشته باشد نه اینکه صرفا تئوری جدیدی را ارایه کرده باشد.
▪ در صورتی که موضوع اختراع ناظر به تولید یک محصول باشد، باید امکان ساخت و تولید آن فراهم باشد.
▪ اگر موضوع اختراع مرتبط با فرآیند تولیدی است، باید امکان پیادهسازی آن فرآیند عملاً میسر باشد.
۳)گام ابتکاری(Inventive step)
▪ اختراع با توجه به مجموعه اطلاعات و دانش موجود یک شخص که در رشتة اختراع مهارت معمولی داشته باشد، قابل پیشبینی نباشد.
▪ اختراع باید ابتکاری باشد، به این معنا که نتیجة فعالیتی خلاقانه است.
▪ داشتن گام ابتکاری، تنها بعد از احراز جدید بودن اختراع مطرح میشود.
۴) افشاء اختراع(Disclosure of Invention)
▪ این شرط را برخی از منابع جزء شرایط ذاتی اختراع آوردهاند.
▪ اختراع باید به اندازة کافی توسط مخترع توضیح داده شده باشد. بهگونهای باشد که پیاده کردن اختراع توسط یک فرد مطلع یا یک استادکار ماهر امکانپذیر باشد.
▪ انتشار بایستی در صورت لزوم متناسب با موضوع اختراع، همراه با ارائه نقشة فنی ترسیم شده باشد.
۳-۲) لزوم اعطای حق اختراع به مخترع چیست؟
اختراعات ثبت شده در واقع در تمام شئونات زیستی بشر سایه افکنده است. برای این که دارندة حق اختراع بتواند دیگران را از سوءاستفاده و تولید محصول یا فرآیند به ثبت رسیده منع کند، حق اختراع به وی اعطا میشود. اما لازم است توجه شود که دارندگان پتنت موظفند در ازای دریافت حمایت از اختراع، اطلاعات مربوط به اختراع خود را در اختیار عموم قرار دهند تا بدنة دانش فنی موجود در جهان تقویت شده و در نتیجه در افراد دیگر نیز نوآوریها و خلاقیتهای بیشتر ایجاد گردد. بر این اساس پتنتها نه تنها از دارندگان خود حمایت میکنند بلکه تأمین کنندة اطلاعات ارزشمندی برای نسلهای آیندة محققین و مخترعین نیز میباشند.
۴-۲) اختیارات دارندة پتنت چیست؟
دارندة پتنت حق دارد تصمیم بگیرد چه کسی میتواند در طول مدت حمایت از طریق پتنت، از اختراع وی بهرهبرداری نماید. وی میتواند با عقد قرارداد، اجازه یا لیسانس استفاده از اختراع را به افراد دیگر واگذار نماید. دارندة پتنت همچنین میتواند حق اختراع خود را بهطور کامل به دیگری بفروشد که در این صورت خریدار، صاحب جدید آن اختراع خواهد بود.
با انقضای دورة زمانی پتنت، حمایت از اختراع پایان گرفته و استفاده از آن در اختیار عموم خواهد بود. یعنی دارندة پتنت دیگر، حقوق خود را از اختراع دارا نبوده و هر شخصی میتواند از آن بهرهبرداری کند.
۵-۲) انواع نظامهای ثبت اختراع در دنیا
به طور کلی۲ نظام برای ثبت اختراع در دنیا وجود دارد:
۱) نظام اعلامی
۲) نظام بررسی ماهیتی (Examination)
باید توجه داشت که نظام ثبت اختراع، لزوماً یکی از دو نظام مذکور است و به صورت مطلق نبوده و ممکن است سیستم ثبت اختراع در یک کشور، در برخی از حوزههای علوم و تکنولوژی به صورت اعلامی (بر روی اختراع ادعا شده بررسی صورت نگرفته و تنها در صورت عدم ثبت اختراع تا آن زمان، اقدام به ثبت آن اختراع میگردد) باشد و یا در بعضی از علوم و فناوریها به شکل بررسی ماهیتی (در این نظام، ثبت اختراع علاوه بر استعلام از عدم ثبت پیشین آن، به بررسی دقیق از نظرتخصصی نیز، نیازمند است) باشد. مثلاً کشور ایالات متحده با توجه به اینکه از یک نظام ثبت اختراع بسیار دقیق و پیچیده برخوردار میباشد از سیستم بررسی ماهیتی Examination در تمامی حوزههای علوم و فنون بهره میگیرد.
لازم به ذکر است که نظام ثبت اختراع در کشور ما به صورت اعلامی بوده و تنها در صورت تمایل مخترع به ارزیابی علمی اختراعش، وی باید با درخواست ارزیابی و تأیید علمی اختراع، به ادارة کل امور نوآوران و ارزشیابی فناوری در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مراجعه نماید.
۵) تحلیلها و نکات مربوط به حق اختراع (patent)
۱-۵) اهمیت توجه نمودن به مقوله حق اختراع:
۱-۱-۵) منتج شدن پتنت به محصول تجاری:
رسیدن به محصول تجاری، از دیگر ویژگیهای پتنت شدن است که این ویژگی بر ما نمایان میکند که دستیابی به پتنت جدید و نیز امکان کسب ثروت از آن میتواند به عنوان یکی از معیارهای صحیح برای ارزیابی مراکز پژوهشی و حتی اساتید بهشمار آید که با ایجاد انگیزه میتوان به آن دست یافت.
۲-۱-۵) جلوگیری از موازیکاری:
از ویژگیهای بارز پتنت، افشای آن از طرق مختلف از جمله شبکه جهانی اینترنت است که این امر سبب جلوگیری از پرداختن به اختراعات و تحقیقات صورت گرفته قبلی و نیز موجب جلوگیری از صرف هزینههای هنگفت آتی خواهد شد. متاسفانه در کشور و حتی در یک دانشگاه مشاهده شده است که اساتید بر روی طرحهایی فعالیت میکنند که از انجام شدن آن در مکان دیگر اطلاعی در دست ندارند که این امر موجب صرف هزینههای گزاف خواهد شد.
۲-۵) چالشهای عدم توجه به مقوله حق اختراع:
۱-۲-۵) عدم آشنایی قشر دانشگاهی و حتی مراکز تحقیقاتی از پتنت:
با توجه به جدید بودن موضوعیت پتنت در کشور، متاسفانه برخی دانشگاهیان، اساتید، دانشجویان و محققان و حتی مدیران آشنایی کافی از استفاده از پتنتها را ندارند و بدون آنکه به پتنتها مراجعه کنند، عمر طلایی خود را بیهوده در کتابها و مقالات سپری میکنند و حتی به نتیجه مطلوب خود دست پیدا نمیکنند. لذا با انجام فرهنگسازی صحیح از سوی مسئولین و رسانهها نهادینه کردن این امر میباید در دستور کار قرار گیرد.
۲-۲-۵) عدم توجه به مقوله پتنت به عنوان یکی از زیرساختهای جنبش نرم افزاری از سوی مسئولان تصمیمگیر:
ـ با توجه به حساسیتهای سیاسی ایجاد شده در سالهای اخیر (انرژی هستهای و پیشرفتهای چشمگیر علمی ایران) و نیز بیان مکرر جنبش نرم افزاری از لسان رهبر معظم انقلاب، قابل ذکر است که بدون فراهم آوردن امکانات پتنت در کشور، تحقق این امر میسر نخواهد شد و این امر (پتنت) به عنوان یکی از زیرساختهای تکنولوژی کشور مطرح است و بدون توجه به آن، پیشرفت صنعتی و تکنولوژیکی کشور بیهوده خواهد بود؛ زیرا عدم توجه به زیرساخت تکنولوژی در کشور به مثابه کشاورزی است که بدون رسیدگی به زمین زراعی خود، در انتظار رسیدن حداکثری محصول است.
▪ پیوست: بعضی از تعاریف مربوط به موضوع مالکیت فکری
ـ اختراع (Invention)
محصول یا فرآیندی است که راه نوینی را جهت انجام کاری ارائه میدهد یا راهحل فنی جدیدی را برای حل مشکلی پیشنهاد میکند (وایپو).
ـ اختراع کوچک (Utility Models)
اختراع کوچک، اختراعی است که تمام الزامات قابلیت ثبت اختراع را ندارد ولی دارای استفاده صنعتی میباشد.
ـ تحقیق بنیادی (Fundamental research)
عبارت است از تحقیق طراحی شده برای ایجاد درک نوینی از اصول و فرآیندهای اساسی و اصلی (یونسکو).
ـ تحقیق کاربردی (Applied research)
عبارت است از تحقیقی که طراحی میشود برای ایجاد (خلق) فناوری جدید (یونسکو).
ـ حق انحصاری اثر (Copyright)
حق انحصاری اثر عبارت است از: حقوق اعطا شده به پدیدآورندگان آثار و کارهای ادبی و هنری (وایپو).
ـ حق ثبت اختراع (Patent)
پتنـت حــق انحصاری اسـت کـه در قبـال اختـراع ثبت شده به مختـــرع یا نمـایندة قانونی او اعــطا (grant) میشود (وایپو).
ـ علائم تجاری (Trademarks)
علامت تجاری نشانه شاخصی است که معرف کالاها یا خدمات معین ایجاد شده توسط شخص یا شرکت خاصی میباشد (وایپو).
ـ علائم جغرافیایی (Geographical Indications)
علامت جغرافیایی نشانهای است برای کالاهایی که مبدا جغرافیایی ویژهای دارند و دارای کیفیت یا اعتباری میباشند که ناشی از خاستگاه آنها است (وایپو).
ـ طرحهای صنعتی (Industrial Designs)
طرح صنعتی جنبه تزئینی یا زیباییشناسی کالا را نشان میدهد. طرح میتواند شامل خصوصیات سه بعدی مثل شکل کالا یا خصوصیات دوبعدی مانند الگوها، خطوط و رنگ باشد (وایپو).
ـ مالکیت صنعتی (Industrial Property)
مالکیت صنعتی دربرگیرنده اختراعات، طرحهای صنعتی، علائم تجاری و خدماتی، نامهای تجاری، نشانههای جغرافیایی مبدأ کالا و حمایت علیه رقابت غیرمنصفانه است (وایپو).
ـ نوآوری (Innovation):
نوآوری یعنی تبدیل اختراع به محصول یا فرآیند بازار پسند (وایپو). به عبارت دیگر نوآوری بهرهبرداری موفقیتآمیز از ایدههای نو است
